You are here

/ı/ TÜRKÇEDE BİR ANASESBİRİM MİDİR?

IS THE LETTER OF /ı/ ARCHIPHONEME IN TURKISH?

Journal Name:

Publication Year:

DOI: 
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4537
Author NameUniversity of AuthorFaculty of Author
Abstract (2. Language): 
We can mention two letters of /ı/ in world languages. One of them is /ı/ (ы) vowel called "yeri" in Russian language and the other is /ı/ vowel that is designated with [ï] in alphabet of international transcription and that almost belongs to the Turkish language. The /ı/ vowel of the Turkish language is a velarized, narrow, flat velum vowel in terms of its characteristic features. It has normal duration. /a/, /i/ and /u/ vowels are generally deemed as cardinal vowels of the Turkish language. According to this common view, eight vowels in the Turkish language derived from these vowels. However, A.N. Baskakov thinks that /ı/ is an archiphoneme and [i,u,ü] vowels are variants of the /ı/ phoneme. This different view has had an influence on issuance of this paper. It is possible to define the archiphoneme as main voice containing characteristics of more than one voice or first known voices of a language. The archiphonemes are strong voices. They usually retain their existences. However, such characteristics are not seen in /ı/ phoneme. Following determinations can be considered as evidences hereof: 1. qlıç (~ qılıç) [cliç, cliz/kiliç] writings in Codex Cumanicus, 2. Front palatalization of the /ı/ vowel in the first syllable (Uigur biş- ~ bış- ‘mature, age out ’; Khorezm biş-; Kipchak biş- ~ piş-; Chagatai piş-; ETT piş-; Bashkir, Tatar, Turkmen, Azerbaijani biş-; Kazakh pis-; Uzbek, New Uigur, Gagauz, Trk. piş- < ET bış-; Uigurtil ~ tıl ‘dil’; Krh. dil ~ til; Khorezmtil; Kipchaktil; Chagatai til; ETT dil; Tatar, Bashkir tĕl; Kazakh, Qaraqalpaqstan., Nogay, Kumuk, Kirghiz, Uzbek, New Uigur til; Az., Turkmen, Gagauz, Trk. Dil< ET tıl etc...) 3. Reduction of the first syllable /ı/ vowel and changing to short ı’ (ĭ) (Khakas hĭs, Tatar, Bashkir, Uzbek kĭş, Kazakh, Qaraqalpaqstan, Nogay ḳĭs <ET ḳış etc...) 4. Frequently accompaniment of y replacement to the first syllable /ı/ vowel Krh. yıraí; Kipchakıraí ~ yıraí; Chagatai ıraí ~ yıraí (LD); Tatar, Bashkir yırak; Uzbek yiràk; New Uigur, Gagauz yirak; Turkmen yirâk < ETırak etc...) 5. existence of the /ı/ vowel in the first syllable mostly with strong consonants such as /k/ velic consonant (Uiguríıl; Krh. íıl; Khorezmíıl; Kipchakíıl; Chagatai íıl; ETT íıl; Tuvan, Khakasxıl; Az., Turkmen ġıl; Altaic, Shor, Bashkir, Kazakh, Kirghiz, Tatar, Uzbek, New Uigur, Gagauz, Trk., Yakut kıl < ET íıl etc...) From this point of view, it will be discussed whether the /ı/ phoneme has the feature of being an archiphoneme by taking historical progress and recent usages of it into consideration in this paper.
Abstract (Original Language): 
Dünya dillerinde iki tane /ı/’dan bahsedilebilir. Bunlardan bir tanesi Rusça “yeri” adı verilen /ı/ (ы) ünlüsü, diğeri ise uluslar arası transkripsiyon alfabesinde [ï] işaretiyle gösterilen ve neredeyse tamamen Türkçeye ait olan /ı/ ünlüsüdür. Türkçeye has /ı/ ünlüsü nitelik özellikleri bakımından kalın, dar, düz bir art damak ünlüsüdür. Nicelik bakımından ise normal sürelidir. /a/, /i/ ve /u/ ünlüleri genel olarak Türkçenin temel ünlüleri olarak kabul edilir. Bu yaygın görüşe göre genel Türkçedeki sekiz ünlü, bu ünlülerden gelişmiştir. Ancak A.N. Baskakov, /ı/ ‘nın ana bir sesbirim olduğu, [i,u,ü] ünlerinin /ı/ sesbiriminin değişkenleri olduğu görüşündedir. Bu farklı görüş makalenin yazılmasında etkili olmuştur. Anasesbirimi, bünyesinde birden fazla sesin özelliklerini barındıran anases veya bir dilin bilinen ilk sesleri olarak tanımlamak mümkündür. Anasesbirimler, güçlü seslerdir. Çoğunlukla varlıklarını korurlar. Ancak bu özellikler /ı/ sesbiriminde görülmemektedir. Buna delil olarak aşağıdaki tespitleri sayılabilir: 1. Codex Cumanicus’taki qlıç (~ qılıç) [cliç, cliz/kiliç] yazılışları, 2. /ı/ ünlüsünün söz başında ön damaksıllaşması (Uyg. biş- ~ bış- ‘pişmek, olgunlaşmak’; Hrzm. biş-; Kıp. biş- ~ piş-; Çağ.piş-; ETT piş-; Bşk., Tat., Türkm., Az. biş-; Kzk. pis-; Özb., Y.Uyg.,Gag., Trk. piş- < ET bış-; Uyg. til ~ tıl ‘dil’; Krh. dil ~ til; Hrzm. til; Kıp. til; Çağ. til; ETT dil; Tat., Bşk. tĕl; Kzk., Kklp., Nog.,Kmk., Krg., Özb., Y.Uyg. til; Az., Türkm., Gag., Trk. Dil< ET tıl vb.) 3. İlk hece /ı/ ünlüsünün zayıflaması ve kısa ı’ya (ĭ) değişmesi (Hak. hĭs,Tat., Bşk., Özb. kĭş, Kaz., Kklp, Nog. ḳĭs <ET ḳış vb.) 4. Söz başı /ı/ ünlüsüne sıklıkla y protezinin eşlik etmesi Krh. yıraķ; Kıp. ıraķ ~ yıraķ; Çağ. ıraķ ~ yıraķ (LD); Tat., Bşk. yırak; Özb. yiràk; Y.Uyg., Gag. yirak; Türkm. yirāk < ETırak vb.) 5. /ı/ ünlüsünün ilk hecede varlığını daha çok /k/ art-damak ünsüzü gibi güçlü ünsüzler eşliğinde sürdürebilmesi. (Uyg. ķıl; Krh. ķıl; Hrzm. ķıl; Kıp. ķıl; Çağ. ķıl; ETT ķıl; Tuv., Hak. xıl; Az., Türkm. ġıl; Alt., Şor., Bşk., Kzk., Krg., Tat., Özb., Y.Uyg., Gag., Trk., Yak. kıl < ET ķıl vb.) Bu noktadan hareketle makalede /ı/ sesbiriminin tarihsel seyri ve günümüz kullanımları dikkate alınarak ana sesbirim özelliği taşıyıp taşımadığı tartışılmıştır.
2057-2063

REFERENCES

References: 

BASKAKOV, A.N. (2006), Türk Dillerinin Tarihî-Tipolojik Sesbilimi. (Çev:Kenan Koç ve Oktay Selim Karaca), Multilingual Yay. İstanbul, s.17–18
BAZİN, Louis (1988), “Türk Dillerinin Müşterek Tarafları ve Temayülleri”, (Çev. Mehmet Akalın) Tarihî Türk Şiveleri, TKAE Yay., Ankara, s.16-17
ÇERKASSKİY, M.A. (1965), Tyurkskiy vokalizm i singarmonizm, Moskova
EKER, Süer (1998). Kıpçak Grubu Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniv. Sosyal Bilimler Enst., Ankara.
EKER, Süer (2007). “Türkçenin Sesbirimleri ve Belirgin Altsesbirimleri”, Turkcology in Turkey, Szeged, s.181-191
/ı/ Türkçede Bir Anasesbirim Midir? 2063
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 8/1 Winter 2013
GABAİN, A.Von (1988), Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalaın), TDK Yay., Ankara
KARAAĞAÇ, Günay (2010). Türkçenin Ses Bilgisi, Kesit Yay., İstanbul, s.17
ÖZEK, Fatih (2009), Tarihî Türk Lehçelerinde Ünlüler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ
PEKAÇAR, Çetin (2007), “Kumuk Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun), Akçağ Yay., Ankara s.939-1008
RADLOFF, W. (1882). Phonetik der nördlichen Türksprachen, Leipniz
ŞÇERBAK, A.M. (1998), Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi (Çev. E. Mahmut), TDK Yay., Ankara
TEKİN, Talat (1994). “Türk Dillerinde Önseste y- Türemesi”, Türk Dilleri Araştırmaları 4, Ankara, 1994, s. 51-66
TEKİN, Talat (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler Simurg Yay., İstanbul
TUNA, Osman Nedim (1988). “Bazı İmla Gelenekleri, Bunların Metin İncelemelerindeki Önemi ve Orhun Yazıtlarında Birkaç Açıklama”. TDAY Belleten 1957, II. Baskı. Ankara, s. 1-81

Thank you for copying data from http://www.arastirmax.com