19. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA OSMANLI DEVLETTNE ISKAN OLUNAN ÇERKES TOPLUMUNDA SOSYAL SINIFLAŞMA VE KÖLELİK

1-Başbakanlık Osmanlı Arşivi defter ve Belgeleri (BOA)
ML. MSF d. No: 15924 ML. MSF d. No: 16636
BEO. NGG. d. No: 761 Kayıt Sıra No: 7(8 Temmuz 1863) BEO. AYN. d. No: 909 Kayıt Sıra No: 450 (9 Şubat 1871)
A. MKT. DV 156/66 A.MKT. DV 220/25 A.MKT. MHM 482/53
A. MKT. MVL 140/4
A.MKT. UM 516/69 A. MKT. UM 561/49 A.MKT. NZD 345/75 A.MKT. NZD 415/15
HR. MKT 362/101
Y.EE 94/29
MVL 522 /107 MVL 537/71 MVL 563/56 MVL 565/35 MVL 635/ 14 MVL 725/66 MVL 830/49
A.MKT. DV 160/92 A.MKT. MHM 237/38 A.MKT. MVL 113/36
A. MKT. UM 502/5
A.MKT. UM 549/80 A.MKT. NZD 202 /88
A. MKT. NZD. 396/97 DH. MHC 1/3
İ.MMS 34/1407 MVL 514/62
MVL 526/76 MVL 558/87 MVL 565/1 MVL 622/69 MVL 717/34 MVL 740/70
2-Araştırma ve İnceleme Eserleri
FONVİLL, A. (1996), Çerkesya Bağımsızlık Savaşı (1863-1864), (Çev. Murat Papşu), Nart Yayıncılık, İstanbul.
BELL, J. S. (1998), Çerkesya'dan Savaş Mektupları (çev. Sedat Özden), Kafkas Vakfı Yayını, İstanbul.
ERDEM, Hakan (2004), Osmanlıda Köleliğin Sonu 1800-1909, (Çev: Bahar Tırnakcı), İstanbul.
HABİÇOĞLU, Bedri (1998), Kafkasya'dan Anadolu'ya Göçler, İstanbul.
ESER, Mehmet (1999); "Uzunyayla Bölgesindeki Çerkes Köylerinde Sosyo-Kültürel Değişme", Türkiye Çerkeslerinde Sosoyo-Kültürel Değişme, Kafder Yay., Ankara.
JOHN. F.Baddeley (1989), Rusların Kafkasya'yı İstilası ve Şeyh Şamil, (Çev. Sedat Özden), Kayıhan Yayınları, İstanbul.
MET, Çünatıkho, Yusuf İzzet Paşa (2002); Kafkas Tarihi, Adıge Yayınları.
MİYAZAWA, Eiji (2007); "Türkiye'deki Çerkes Diasporası:
Anayurtlarından Edilen Çerkeslerin Uzunyayla'da Yeniden Yerleşim Süreci", Uzunyayla Rapor ve Belgeleri II, Der. Muhittin Ünal, Ankara ss.125-138.
SAYDAM, Abdullah (1997), Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876),
Ankara.
Şövalye Taitbout de Mariny (1996), Çerkesya Seyahatnamesi (Çev. A.Osman Erkan), Nart Yayınları, İstanbul.
TEMİZKAN, Abdullah (2007), "Kafkasya Muhacirlerinin Denizli'de
İskânı", Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Denizl.
TOLEDANO, Ehud R. (2000), Osmanlı Köle Ticareti 1840-1890, İstanbul.
YAĞCI, Zübeyde Güneş (2005), "16. Yüzyılda Kırım'da Köle Ticareti", Karadeniz Araştırmaları, Sayı:8 (kış-2005), ss.12-30.
YAĞCI, Zübeyde Güneş (2011), "İstanbul Gümrük Defterine Göre Karadeniz Köle Ticareti (1606-1607)", History Studies Volume 3/2, 2011,
ss.371-384.
YILDİZ, Berat (2006); Emigrations From The Russian Empire To The Ottoman Empire: An Analysis In The Light Of The New Archivial Materials, Bilkent Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
3-Kaynak Kişiler
Tabiş Murat: Kabardin-Balkar Cumhuriyeti Nalçik Adıge Enstitüsünden Tarihçi ve Sözlü tarih araştırmacısı. Çerkes Kabardey kabilesinden.
Kuşha Fikri Özden (Uzunyayla Thmadesi): Uzunyayla Kırkpınar Köyünde Yapılan Görüşme, Kuşha Fikri olarak tanınan ve bu zamanda Uzunyayla köylerinin genel Thamadesidir. Kabardey kabilesine mensuptur ve Karahalka köyünde doğmuştur. Daha sonra dayılarının Kırkpınar köyünde olması sebebiyle buraya taşınmışlardır. Ayrıca 1965 Yahyabey ve 1968 Karakuyu köylerinde yapılan Jile vunafeye(Çerkes sorunlarının çözümünde uygulanan genel toplantı) Kırkpınar köyünün temsilcileri arasında yer almıştır. Thamade Çerkeslerin bilgi sahibi, sözü dinlenen ve önde gelen kişisine denir.
Fehmi Tambay: 1930 Taşoluk Köyü doğumlu Kabardey Kabilesi Hapaça sülalesine mensuptur. Fehmi Tambay babası nedeni ile Uzunyayla'daki tüm olaylara şahitlik etmiş Haş'eşlerde bulunmuş ve bütün anlattığı bilgileri birinci ağızlardan dinlemiştir.
Şogen Ali Şengil: 1925 Kurbağlık Köyü doğumlu. Çerkes toplumunda çok az sayıda yazılı eser vardır. Bu nedenle sözlü temsilciler oldukça önemlidir. Şogen Ali Çerkes kültür ve sosyal yaşamı olan xabze'yi en iyi anlatacak kişilerden biridir. Kafkasya'dan(Rusya'dan) gelen araştırmacıların başvurduğu kaynak kişilerin başında gelmektedir. Şogen Ali çocukluk ve gençliğini Uzunyayla'da geçirmiştir. Çerkes örf ve adetlerini hem yaşamış hem de anlatmıştır. Uzunyayla'da xabze anlatımında Şogen Ali oldukça önemli bir kişidir. Mensup olduğu aileden dolayı Uzunyayla'daki toplantılara aile
büyükleri ve kardeşleri ile beraber davet edilmiştir. Şogen Ali bildiğini esirgemeyen dürüstlüğü ile Çerkes toplumunda ön plana çıkmış bir kişidir. Ayrıca 10 Haziran 1968 Karakuyu köyünde yapılan Jile vunafede yer almıştır.
İsmet Boran: İsmet Boran, Pınarbaşı/Yukarı Borandere Köyü 1939 Doğumlu Çerkes Abaza Kabilesinden ve Yeluh sülalesinden Hacı Rifat'ın oğlu, 13 yıl Pınarbaşı ve Uzunyayla köylerinde imamlık yapmış daha sonra Ankara'da çeşitli yerlerde bu mesleğine devam etmiştir. Ankara'daki Thamadelerden olan İsmet Boran Haçeşlerde(Çerkes Misafir evi-Çerkes kültürü öğretim merkezi gibi kullanılmaktaydı.) bulunmuş ve düğünlerde Thamadelikler yapmıştır. Uzunyayla'da doğan İsmet Boran 27 yaşına kadar buradaki çeşitli köylerde kalmıştır. Mesleği nedeni ile tüm köylerde olan olaylar ve yaşanan sosyal durumlar nikâh, düğün, kavga, vb. durumlara bizzat şahit olmuştur. Günümüzde Uzunyayla ve Ankara'daki cenazelere ve düğünlere de katılmaya çalışmaktadır. Kafkas Dernekleri ve Federasyonunda üye görevini yürütmektedir. Ayrıca 1965 Yahyabey de Uzunyayla'nın 66 köyünün temsilcilerinin katıldığı jile vunfeye Karahalka köyünün temsilcileri arasındadır.
Ömer Şengil: Şogen Ali'nin oğlu İlahiyat Fakültesi mezunu Ankara'da Babası ile beraber yaşıyor.
Pasktova Madina Mizej Mihcail: Maykop'ta Adıge Cumhuriyet Üniversitesinde dil bilimci olarak çalışmaktadır.
Nadire Bursa: Domaniç) Pınarbaşı/Karahalka Köyü 1940 Doğumlu Balkar Esat'ın kızı ve Kayseri'de yaşamaktadır.
Hakkı Kurmel: Kabardey kabilesi Kurmelinko(Kumarlı - Kurmel) sülalesine mensuptur. Emekli hâkim ve Eski Milletvekilidir. 1923'de Kayseri ili, Yahyalı ilçesi, Burhaniye (Babıguey-Benegue) köyünde doğmuştur. Yargıç olarak çalıştıktan sonra TBMM'nin X. ve XI. dönemlerinde Kayseri Milletvekili olarak bulundu. Daha sonraları İstanbul'da Avukatlık yaptı, İstanbul Kuzey Kafkasyalılar Kültür Derneği'nin çalışmalarına aktif olarak katılmaktadır.